Ünlü Ermeni Yazar Şirvanzade’nin “mizah için doğmuş en büyük Ermeni mizah ustası” olarak kabul ettiği Yervant Odyan’ın artık bir kült haline gelmiş başyapıtı Yoldaş Pançuni’nin ilk bölümü 1909 yılında İstanbul’da yayımlanmıştı. Türkçesi Aras Yayıncılık tarafından basılan Yoldaş Pançuni 100. yaşını kutluyor.
Yoldaş Pançuni, 20. yüzyılın başında yaşayan hayali bir devrimci kahramanın, Pançuni’nin başından geçen olayları tarihsel bir temele oturtmayı ihmal etmeden aktarıyor. Pançuni’yi okurken, “doğru ilke ve tasarıların bile, demagog, hayalperest ve sorumsuz okumuş cahiller tarafından, mevcut şartlar dikkate alınmadan uygulandıklarında nasıl yıkıcı olabilecekleri”ni düşünüyor insan ister istemez. Don Quijote, Pickwick, Tartarin gibi, insanlığın büyük ailesine mensup bir kahraman olan Yoldaş Pançuni, gerçeğin mizahlaştığı noktada okurunu yakalıyor ve hiç bırakmıyor.
Ünlü Ermeni çizer, Mısır karikatürünün kurucularından Aleksandr Saruhan’ın 1938’de yayımladığı ve o tarihten beri Yoldaş Pançuni baskılarında kullanılan yaklaşık 150 doyumsuz Pançuni karikatürü de esere eşsiz bir tat katıyor.
Kitabın sonunda, okurların Pançuni’nin yazıldığı dönemin siyasal gelişmelerine daha yakından vâkıf olabilmeleri amacıyla, Anaide Ter Minassian’ın Ermeni Devrimci Hareketi’nde Milliyetçilik ve Sosyalizm 1887-1912 adlı kitabından yapılan bir özet de yer alıyor.
Yervant Odyan Kimdir?
1869 19 Eylül’de İstanbul Yenikapı’da doğdu. 19. yüzyıl başında, Kayseri’nin Muncusun köyünden genç yaşta İstanbul’a gelip K. Balyan’ın yanında saray mimarlığına dek yükselen Boğos Odyan’ın adıyla anılıp ünlenen bir aileye mensuptu. Ermeni Milleti Nizamnamesi (1863) olarak bilinen Osmanlı’daki ilk anayasa örneğinin hazırlayıcılarından Krikor Odyan’ın (1834-1887) yeğeniydi.
1884 İstanbul Üsküdar’daki Berberyan Ermeni Okulu’na girerek bir buçuk yıl kadar okudu. Okul sıralarındayken Vararan [Soba] adlı elyazılı öğrenci gazetesini yönetti.
Öğrenimini evde, amcasının çevresindeki, dönemin ünlü Ermeni aydınlarından aldığı derslerle, sanat ve edebiyat yoğun bir ortamda sürdürdü. Zengin aile kütüphanesinde çok sayıda Ermenice ve Fransızca eseri okuyarak yetişti.
1887 İstanbul Ermenice basınında ilk yazı ve çevirileri yayımlandı.
1890 Arevelk [Doğu] ve Manzume-i Efkâr’da yazıları yayımlandı.
1892 Arpiar Arpiaryan’ın daveti üzerine Arevelk’in yardımcı editörlüğünü üstlendi ve günlük yazılarını, tefrika öykü ve romanlarını sürdürdü (dört yıl).
1894 Hayrenik [Vatan] gazetesine yazmaya başladı.
1896 Arevelk’in editörlüğünü üstlendi.
1896 Ağustos ayında Osmanlı Bankası işgali ertesinde Ermenilere yönelik saldırılar sırasında İstanbul’u terk edip Yunanistan’a geçti, Atina’da Miutyun [Birlik] adlı dergiyi yönetti.
1899 Paris’te Azad Khosk [Özgür Söz] adlı dergiyi çıkardı, Nor Tar [Yeni Asır] ve Anahit’e yazılar yazdı. Birkaç ay Londra’da Arpiaryan’ın Nor Gyank [Yeni Hayat] gazetesinde çalıştı.
1902 İskenderiye’de Azad Khosk’u yeniden yayımladı.
1903 İskenderiye’de Azad Pem [Serbest Kürsü] adlı mizah dergisini yayımladı (dört yıl).
1903 Hindistan Bombay’a gitti.
1904 İskenderiye’ye döndü, haftalık ve günlük birkaç gazete yayını girişiminde bulundu.
1907 Kahire’de Arev [Güneş] adlı günlük mizah gazetesini kurdu.
1909 Şubat ayında, II. Meşrutiyet’in (1908) getirmiş olduğu serbesti ortamı üzerine İstanbul’a döndü.
Püzantion [Bizans], Jamanak [Vakit] ve Azadamard [Özgürlük Kavgası] gazetelerine yazılar yazdı (dört yıl).
“Inger Pançuni” [Yoldaş Pançuni] diye bilinen eseri, Püzantion’da “Arakelutyun mı i Dzabılvar” [Dzabılvar Misyonu] adıyla tefrika edildi.
1910 Garapnad [Giyotin] adlı mizah dergisini yayımladı (iki yıl).
1911 Püzantion’da tefrika edilen eseri bu kez “Arakelutyun mı i Dzabılvar, Ingervaragan Namagani Inger P. Pançunie” [Dzabılvar Misyonu, Yoldaş Pançuni’den Sosyalist Mektuplar] adıyla, Nişan Babigyan yayınevi ve matbaası tarafından İstanbul’da kitap olarak basıldı.
1912 Sev Gadu [Kara Kedi] adlı mizah dergisini yayımladı (iki yıl).
1913 Manana [Kudret Helvası] adlı mizah dergisini yayımladı (iki yıl).
1914 Yoldaş Pançuni’in ikinci bölümü, “Inger P. Pançuni i Vasburagan” [Yoldaş Pançuni Van’da] yayımlandı.
1915 Ağustos ayında tutuklanıp Suriye içlerine, Dair Ez-Zor’a (Der Zor) tehcir edildi, ağır koşullarda mucize eseri sağ kaldı.
1918 İstanbul’a geri döndü.
1919 İknad Ağa adlı mizah dergisini yayımladı (iki yıl).
1920 Cagadamard [Muharebe], Verçin Lur [Son Havadis] ve Jamanak’ta, özellikle güncel konuları işlediği yazılar yazdı (üç yıl).
1921 Yerkidzagan Daretsuyts [Mizah Yıllığı] adlı mizah dergisini yayımladı (iki yıl).
1922 İstanbul’u terk edip Bükreş’e geçti.
1923 Ünlü üçlemesinin son bölümü, “Inger P. Pançuni Darakrutyan Meç” [Yoldaş Pançuni Sürgünde] yayımlandı.
1924 Trablus’a (Lübnan) geçti.
1925 Kahire’ye geçti.
1926 3 Ekim’de kanserden öldü ve Kahire’deki Marmina Ermeni Mezarlığı’na, Arpiar Arpiaryan’ın yanına gömüldü.
Ermeni Yazar ve Eleştirmenlerin Kaleminden Yervant Odyan ve Yoldaş Pançuni
Kırk yıldan beri her nereye gittiyse, ulusun alın yazısı onu nereye sürüklediyse, elinden kalem düşmedi. Bir tek o korkunç yıllarda, Suriye ve Mezopotamya çöllerinde Ermeni halkının büyük kitleleriyle birlikte sürgünlüğü sırasında yazmadı; ama gördü, hissetti ve ürperdi. Fırtına ertesinde bir güneş ışığı belirir belirmez tekrar kalemine sarılıp daha bir yürekle ve üretkenlikle yazmaya devam etti.
Vahan Tekeyan (1878 İstanbul-1945 Kahire)
1926 Kahire, Odyan’ın mezarı başında yaptığı konuşmadan
“Dzabılvar Misyonu” ve “Pançuni Vasburagan’da” eserlerinde Odyan, Ermeni milliyetçi partilerini, özellikle Taşnak ve Hınçak akımlarının “sosyalizm”ini yeriyor. Bu yergide iki yön var. Biri, bu burjuva partilerinin mizahi “sosyalizm”i, diğeri, bilimsel sosyalizme yönelik genel ilkesel yaklaşım. Odyan ilkinde ne denli başarılıysa, ikincisinde o denli tökezliyor.
Arsen Derderyan (1882 Şuşikent-1953 Erivan)
“Yoldaş Pançuni” üçlemesinin her bölümü tam zamanında yazılmıştır. Yazar daima yaraya parmak basmış ve güç dönemlerde halkın yön belirlemesine, ilerlemesine yardımcı olmuştur; eserin bu özelliği, benzersiz bir popülarite kazanmasına yol açmıştır. (…) “Pançuni” siyasal satir alanında, yalnızca Ermenice edebiyatın değil, evrensel mizah edebiyatının da en büyük kazanımıdır.
Anuşavan Magaryan (1910 Nor Bayezid/Saruhan-1973 Girovagan)
1965 Erivan
Yervant Odyan’ın “Yoldaş Pançuni”si şimdiye dek Sovyet Ermenistanı’nda hiç basılmadı; oysa neredeyse bütün diğer eserleri yayımlandı. Garip, değil mi? Bu, tıpkı Cervantes’i “Don Quijote”suz yayımlamaya benzer. “Yoldaş Pançuni”yi basmak konusundaki bu korku neden? Pançuni’den mi korkuluyor, yoksa Pançuni’ye benzemekten mi?
Simon Simonyan (1914 Antep-1986 Beyrut)
1969 Beyrut