ANF
1881 yılında Eçmiadzin Bursa rahibi, Kevork Tertsakyan’dan Eçmiadzin’e episkoposluk unvanını almaya geleceği zaman yeni açılacak koro sınıfına 10 tane sesi güzel çocuk getirmesi ister. Kütahya ve Bursa’daki yetimhanelerden seçilen 10 çocuk Rahip Kevork ile beraber Echmiadzin’e gider. Kütahya Ermeni cemaatinin yetimhanelerinden seçtiği 10 çocuk içinde 1869 yılında Kütahya’da doğan daha sonra babasını ve annesini kaybeden Sogomon Sogomonyan da vardır.
Sogomon öğrenim yıllarında rahip olmaya karar verdi. Hayatının onu sürüklediği Echmiadzin Ruhban Okulu’na girdikten sonra burada müzik yeteneği ile herkesi kendine hayran bıraktı. 1893’te buradan mezun oldu. Kilise geleneğine göre yeni atanmış rahiplere yeni isim verilmesi gerekiyordu. Bu geleneğe uygun olarak Sogomon Gevorki Sogomonyan Gomidas ismini aldı.
Ermeni kilise ilahilerini ezbere bilen Gomidas kendisini sürekli yenileme ihtiyacı duydu. Eçmiadzin’de bulunduğu süre içerisinde başta Ermenice olmak üzere Fars, Gürcü ve Kürt halk şarkılarını derlemeye başladı.
Kilise ve klasik bati müziği eğitimi almış piyanist, besteci, koro şefi ve müzikolog Sogomon Sogomonyan, Ermeni müziğinin yaratıcısı kabul edilse de kesin bir biçimde Kürt müziğine karşı platonik hislerden fazlasını besliyordu. Sevgisi yaşamına serpilmişti.
Dünya müziği ve Jazz eğitimi alan müzisyen, etnomüzikolog ve müzik eleştirmeni Zafer Demir* ANF’ye Gomitas üzerine bu güne kadar kulaktan gelme bilgilerin gerçek yönünü anlattı.
12 yaşında Ecmiadsin’e giden Sogomon Sogomonyan’ın Katolikos’un karşısına çıkarıldığını belirten Demir, “Katolikos ona ‘Madem Ermenice bilmiyorsun buraya niye geldin’ diye sorunca oda ‘işte o nedenle geldim, yani Ermenice öğrenmek için geldim’ der.
Hayrik ismiyle bilinen dönemin Katalikos’u Migirdic Khirimyan’a başvurarak Almanya’da müzik eğitimi almak için izin ister. Tanınmış petrol zengini, hayırsever Aleksandir Mantasyan tüm masraflarını karşılamasını kabul etmesi üzerine Gomidas’a Berlin Humboldt Konservatuarı’nın kapıları açılmış oldu. Profesörlerin önerisi üzerine sadece özel eğitim alır.
Gomidas, Batı müziğine hakim olduğu kadar doğu müziğine de hakimdir. Eserlerinde halk ezgileri, motifleri ve melankolik melodiler göze çarpar. Gomidas’in eserlerinin henüz yeterince yayılamaması onun dünyaya mal olmasını engellemiş ya da dünyayı ondan mahrum bırakmıştır” diye anlattı.
GOMİDAS DERVÊŞÊ EVDÎ’Yİ NEREDEN BİLİR
Gomidas’ın doktora tezini Kürt müziği üzerine yazdığı iddia ediliyor ve tartışılıyor. Ancak kimse konuya ilişkin kanıtları sunamadı. Gomidas’ın Kürt müziği üzerine tez yazması konusunu Zafer Demir’e sorduğumuzda ise şu yanıtı verdi: “Gomidas’ın Kürt müziği üzerine tez yazdığı söylentisine şahsen bende inanıyordum. Eğitim aldığı konservatuarın arşivlerini inceledim. Arşiv kayıtlarında Gomidas’ın sadece Privat Student (özel öğrenci statüsüyle) olup 2 profesör eşliğinde 3 sene boyunca özel eğitim aldığını anlıyoruz. Yani o lisans eğitimi değil özel eğitim almıştı. Bu eğitim sırasında Erivan ve Türkiye sınırındaki Kürt köylerine bir gezi düzenlemiş, yerli halk arasında araştırma yapmış ve klamlar derlemiştir. Avrupa’da katıldığı konferanslarda bu klamların sunumunu yapmış ve aynı zamanda Kürt müziğini tanıtmıştır. Bu seminerleri vermesi Kürt müziği üzerine doktora tezi yaptığı şeklinde algılanmıştır. Fakat gerçek sudur ki Gomidas doktora yapmamıştı.
Fakat katıldığı birçok seminer ve konserlerde Kürt müziğinden örnekler verdi. Bunlara bir örnek verecek olursak 4 Mart 1915 tarihinde Amerikan elçiliğinde düzenlenen bir etkinliğe o da davet edilmiş ve küçük bir koro ile konser vermişti. Ayrıca kendisi Kürtçe bir şarkı söylemiş ve piyano çalmıştır. Davetlilerin içerisinde bulunan Enver ve Talat paşalar bu konseri büyük bir beğeniyle izlemişlerdi.
Gomitas, Derwêşê Evdi’nin hikâyesinden etkilenmiş ve Ağrı Dağı çevresindeki Kürt köylerini gezerken bu klamı duymuş ve derlemiştir.
Bu yüzden Kürtlerin Gomidas’ı daha iyi tanıması, hak ettiği değeri vermesi ve onun adına müzik ödülleri verilmesinin anlamlı olacağını düşünüyorum.”
GOMİDAS’IN KİTABINDAKİ DİĞER ŞARKILAR HANGİ HALKLARIN
Piyanist Şahan Arzruni Gomidas’ın tezinde incelenen 13 eserin notalarının ellerinde mevcut olduğunu söylemiş ve melodilerin 1903 yılında Moskova’da “Kürt Melodileri” adıyla yayınlandığını iddia etmişti.
Zafer Demir, Erivan’a giderek Şahan Arzruni’nin iddialarını araştırdı. Demir, “Gomitas’in derlediği Kürtçe türküleri Moskova’daki Lazar Enstitüsü’nün desteğiyle Melodies Kurdes (Kürt melodileri) başlığıyla 1903 yılında basıldığına dair belgeler mevcut.
Erivan’daki müzik kütüphanesinden aldığım transkripsiyonlarda sadece 13 klam yer alıyor. Fakat düşündürücü olan neden 13 sayfa için bir baskı yapılsın? Notaların sayfa numarasına bakıldığında basılan kitabin 1000 sayfadan fazla olduğu anlaşılıyor. Fakat bu 13 klam neden Kürt melodiler adi altında basılıp kitabın 1200’üncü sayfalarında başlık halinde yer alıyor? Bu durumdan şu çıkartılabilir: Gomidas çeşitli halklardan derledikleri ezgileri bir kitapta topladı. Sadece 13 tane Kürt halk şarkısını bu kitabın bir bölümünde yayınladı. Ya da basılan bu kitapta yer alan ezgilerin hepsi Kürtçe stran ve klamlardan oluşuyordu, ama 13 şarkının dışındakiler kayıp. Kitabın geri kalan kısmı imha edildi veya basılamadığı yönünde görüşler var.
Gomidas üzerine araştırmaları bulunan Diran Lokmagözyan Gomidas’ın başta Ermeni halk şarkıları olmak üzere yaklaşık 3000–4000 halk ezgisi derlediği ama bunların çoğunun kayıp olduğunu söyledi” diye konuştu.
‘SABRE DANCE’ BİR KÜRT ERMENİ AŞKININ MÜZİKALİ
Topraklarından sürgün edilen, soykırıma maruz kalan Ermenilerin yok edilen tek şeyi nüfusları değildi. Tarihleri, aydınları, fikirleri ve ruhları da yok edildi aynı zamanda. Bir halk yok edildiğinde çevresindeki halklardan çok şey yok oluyor. Bir coğrafyadaki halkların ruhu yok ediliyor. Ve her bir Ermeni aydının yaşamına ilişkin sayfalar açıldıkça Kürtlere ilişkin çıkanlar hayranlık uyandırıcıdır.
Bunlardan biri Aram Xacaturyan’dır. Müzisyen Zafer Demir Kürt müziğine katkı sunan Xacaturyan etkilerini şöyle anlatıyor: “Kürt müziğiyle ilgilenen diğer bir besteci ve çello sanatçısı Aram Xacaturyan’dir. Xacaturyan Kürtleri çok yakından tanımış ve onlarla yaşamış bir bestecidir. Xacaturyan’ın Ayşe u Gayene isminde bir bestesi vardır. Dünyaca ünlü ‘Sabre Dance’ olarak bilinen eseri Xacaturyan yazmıştır. Bu eserin altıncı bölümünde Ayşe ve Gayene yer alır. Bu eser daha sonra çalınıp ismi değiştirildi. 6 bölüm Kürt kızı ile Ermeni gencin aşkından etkilenerek yazılmıştı. Bu eser birçok klasik müzik orkestralarınca çalınmıştır. Ancak çalanlar bu bölüme değinmedi. Kürtler açısından oldukça önemli bir müzikaldir.”
(Müzikalden bir paça)
https://www.youtube.com/watch?v=VLlXaxgeiXY
Demir, “Ermeni aydınlarının Kürt müziği üzerindeki emeklerinin sırrının her iki halkın müziklerinin benzeşmesinden mi kaynaklandı” biçimindeki soruyu ise, “Anadolu Ermeni müziği ve Kürt müziği arasında benzerlikler var fakat bugün ki Ermenistan’da icra edilen müzik tamamen farklı bir yapıya sahiptir.
Ermeni müziğinde doğaçlama fazla gözer çarpmaz ama Kürt müziği doğaçlama, dengbeji ağırlıklıdır ayrıca makamsal olarak da bazı farklılıklar söz konusu. Ermeni müziğinde Ortodoks kilise müziğinin izlerini görmek mümkündür” şeklinde yanıtlıyor.
‘TÜRKİYE GOMİDAS İÇİN ÖZÜR DİLEMELİDİR’
Gomidas 24 Nisan 1915’te İstanbul’da tutuklandı ve yaklaşık 150 Ermeni aydınıyla birlikte Çankırı’ya sürgüne gönderildi. 26 Nisan akşamı Ravli yakınlarında bir handa durakladıklarında bir jandarma erinin su içmek üzere olan Gomitas’a yaptığı kaba hareket onun üzerinde çok derin bir etki bıraktı. Gomidas geri kalan günlerinde her an korkuyla jandarmalardan bahsedip, arkadaşlarını tedirgin etti. Bu sonun başlangıcı oldu ve artık çok geçtir. Yazılı kaynaklara göre dönemin yazarlarından Halide Edip Adıvar ve Amerikan elçiliğinin girişimleri sonucu sürgünden İstanbul’a geri geldi.
Bu olayın detayları hakkında fazla bilgi sahibi değiliz. Bu olay Gomidas hayatının son 16 yılını Paris’teki Ville Evrar ve Ville Juif ruh ve sinir hastalıkları hastanelerinde geçirdi.
22 Ekim 1935 tarihinde Paris’te yaşamını yitiren Gomidas’in cenazesine Fransa’da yaşayan on binlerce ermeni ve Avrupa’nın en önemli müzisyenleri katıldı. 1936’da mumyalanmış naaşı özel izinle Sovyet Sosyalist Ermenistan Cumhuriyetine getirilmiş ve Erivan’da defnedilmiştir.
*Zafer Demir: İsveç Malmö Müzik Akademisin Dünya Müzikleri bölümünden mezun oldu. Stockholm Kraliyet Müzik Yüksek Kolejinin Dünya müzikleri bölümü Master programını bitirdi. Eğitimi süresinde dengbejllik geleneğinde doğaçlama / Erivan Radyosu’nun dengbejlik geleneğine katkıları üzerine tez yazdı. Bu tez yakında Stockholm Apec yayın evi tarafından kitap olarak basılacak.
Dünya müziğinin yani sıra Norveç’te caz ve doğaçlama (vurmalı çalgılar) üzerine yüksek lisans eğitimi, Amerika’daki Berklee College of Music’de caz ve Latin müzikleri üzerine artist diploma bölümünde eğitim aldı. Dünyanın çeşitli ülkelerinde festival ve konserlere katıldı.
Şu anda İsviçre’deki Bern Üniversitesi’nde caz ve etnomuzikoloji/ dünya müzikleri üzerine doktora yapıyor.